Khi nói đến lừa đảo, nhiều người mặc định rằng chỉ những ai nhẹ dạ, thiếu kiến thức hoặc "cả tin" mới là mục tiêu. Nhưng sự thật phũ phàng là: người thông minh, thành đạt, thậm chí giỏi tài chính cũng có thể trở thành nạn nhân.
Thống kê từ Ủy ban Thương mại Liên bang Mỹ (FTC) cho thấy, những người có trình độ đại học lại có khả năng bị lừa trong các vụ đầu tư hoặc kinh doanh giả mạo cao hơn so với người có trình độ thấp hơn. Nghiên cứu năm 2024 của mạng lưới AARP (Mỹ) thậm chí còn chỉ ra: nạn nhân các vụ đầu tư lừa đảo thường có hiểu biết tài chính cao hơn mức trung bình.
Vậy điều gì đang xảy ra? Vì sao người thông minh — vốn giỏi phân tích, đánh giá, tư duy phản biện — lại vẫn rơi vào bẫy?
1. Tự tin thái quá là con dao hai lưỡi
Sự thông minh thường đi kèm với lòng tin mạnh mẽ vào khả năng phán đoán. Nhưng niềm tin mù quáng vào bản thân có thể khiến người thông minh mất cảnh giác.
Theo nhà kinh tế học hành vi Dan Ariely và nhà tâm lý học đoạt Nobel Daniel Kahneman, những người thông minh thường bị ảo tưởng về khả năng kiểm soát. Họ tin rằng mình có thể "ngửi thấy mùi lừa đảo" từ xa và ít khi kiểm tra lại thông tin kỹ càng.
Một người tự xem mình là chuyên gia tài chính có thể tin vào linh cảm của chính mình hơn là dựa vào số liệu hay tư vấn độc lập. Đó chính là lúc kẻ lừa đảo xuất hiện với một “cơ hội đầu tư chỉ dành riêng cho người có tầm”.
2. Não bộ quá tải khiến lý trí trượt dốc
Người thông minh thường là người bận rộn. Họ giải quyết nhiều việc, đưa ra hàng loạt quyết định mỗi ngày. Khi phải xử lý nhiều thông tin cùng lúc — đang mệt, đang căng thẳng hoặc đang làm việc đa nhiệm — não sẽ chuyển từ tư duy logic sang phản ứng tự động và cảm tính.
Một nghiên cứu trên Frontiers in Psychology (2020) cho thấy: những người thực hiện các nhiệm vụ trí óc nặng trong lúc nhận được email lừa đảo có xu hướng rơi vào bẫy nhiều hơn, bất kể chỉ số IQ.
Kẻ lừa đảo không vô tình — họ chủ đích tấn công vào lúc bạn mất tập trung nhất, ví dụ như gửi email “khẩn cấp” đúng giờ làm việc, hoặc gọi điện về “cơ hội đầu tư có hạn” lúc bạn đang kẹt xe.
3. EQ thấp hơn IQ, cảnh giác yếu đi
Một người có chỉ số IQ cao không đồng nghĩa với khả năng nhận diện cảm xúc, ngữ cảnh hoặc động cơ ẩn giấu của người khác.
Trí tuệ cảm xúc (EQ) — khả năng nhận biết cảm xúc, đọc vị tình huống xã hội và kiểm soát cảm xúc bản thân — lại có vai trò lớn hơn trong việc tránh bị lừa. Nghiên cứu của Tạp chí Tâm lý học Thực nghiệm Mỹ chỉ ra rằng EQ và mức độ hoài nghi dự đoán chính xác hơn khả năng chống lừa đảo so với IQ.
Nói cách khác: người thông minh có thể giỏi phân tích số liệu, nhưng nếu không đủ hoài nghi hay không đọc được “tín hiệu đỏ” từ đối phương, họ vẫn dễ bị thao túng như thường.
Vậy làm sao để không bị lừa — dù bạn thông minh đến đâu?
✅ 1. Nhận thức là lá chắn đầu tiên
Bạn không miễn nhiễm với lừa đảo chỉ vì bạn thông minh. Ngược lại, sự tự tin chính là điểm yếu bạn cần nhận diện. Hãy tự hỏi: Mình có đang quá tin vào khả năng đánh giá của bản thân không?
✅ 2. Tập phản xạ “dừng lại và nghĩ kỹ”
Khi ai đó yêu cầu bạn chuyển tiền gấp, cam kết đầu tư ngay hoặc ký hợp đồng không kịp đọc kỹ — hãy coi đó là cờ đỏ. Bất kỳ giao dịch nào cần bạn hành động vội vã đều là đáng ngờ.
Một nguyên tắc đơn giản: Nếu nó quá tốt để là thật, thì có lẽ đúng là không thật.
✅ 3. Đừng bị mê hoặc bởi “ưu đãi đặc biệt”
Nhiều chiêu trò lừa đảo dựa vào cảm giác “độc quyền” và “bí mật”. Ví dụ: “Chỉ dành cho hội viên cao cấp” hoặc “cơ hội giới hạn không công khai”. Bất kỳ cơ hội đầu tư chính đáng nào cũng có thể kiểm chứng công khai. Nếu không, bỏ qua nó.
✅ 4. Luôn xác minh từ nhiều nguồn
Trước khi chuyển tiền, ký kết hoặc chia sẻ thông tin cá nhân, hãy xác minh từ ít nhất hai nguồn độc lập. Tìm kiếm công ty trên các trang web chính thống. Gọi điện hỏi trực tiếp. Tìm đánh giá từ người đã từng làm việc với họ. Đừng chỉ tin vào lời nói suông.
Thông minh không có nghĩa là miễn nhiễm với lừa đảo. Chính sự tự tin, bận rộn và thiếu hoài nghi có thể khiến bạn thành mục tiêu dễ dàng. Lừa đảo ngày nay không còn chỉ là email của "hoàng tử Nigeria", mà tinh vi, tâm lý và ngụy trang cực kỳ khéo léo.
Bảo vệ bản thân không chỉ cần đầu óc sắc bén, mà còn cần tỉnh táo, hoài nghi và thói quen kiểm tra thông tin kỹ càng. Đó mới là trí thông minh thực sự trong thế giới đầy rẫy bẫy rập hôm nay.
