Mỗi năm đến mùa thi tốt nghiệp THPT, xã hội lại "nóng" lên không chỉ vì áp lực của học sinh mà còn vì hàng loạt tranh cãi xung quanh đề thi.

Năm 2025 cũng không ngoại lệ. Nhưng giữa những bình luận, chỉ trích, phản biện… tôi chọn dừng lại một chút để tự hỏi: Chúng ta đang muốn kỳ thi này đo lường điều gì? Và liệu có thể dùng cùng một thước đo để đánh giá tất cả không?

Khi đề Anh Văn "leo thang", đề Lý – Hóa lại "đi dạo"

Một trong những điểm đáng chú ý nhất của kỳ thi năm nay là sự chênh lệch rõ rệt về độ khó giữa các môn học. Đề thi Tiếng Anh được cho là vượt xa mức B1 – chuẩn đầu ra phổ thông, thậm chí chạm tới ngưỡng B2, C1 – vốn là yêu cầu của sinh viên đại học ngành ngôn ngữ. Trong khi đó, đề thi Vật lý và Hóa học lại được phản ánh là khá nhẹ, thậm chí "dễ thở" bất ngờ.

Không ai phản đối chuyện một đề thi có thể khó – miễn là tất cả cùng khó hoặc ít nhất là khó một cách cân bằng. Nhưng khi có môn "tăng đô" trong khi môn khác "giảm tải", điều đó dẫn đến hệ quả rõ ràng: học sinh chọn tổ hợp tự nhiên có lợi thế điểm số hơn hẳn so với các bạn theo tổ hợp xã hội hoặc ngôn ngữ. Và đó không chỉ là chuyện điểm – đó là chuyện cơ hội tương lai.

Một kỳ thi – hai mục tiêu: liệu có mâu thuẫn nội tại?

Về mặt kỹ thuật, kỳ thi THPT quốc gia hiện đang gánh hai vai trò cùng lúc:

1. Xét tốt nghiệp THPT.

2. Tuyển sinh đại học.

Hai mục tiêu này đòi hỏi hai cách thiết kế đề hoàn toàn khác nhau. Một bên cần đảm bảo phổ rộng – giúp học sinh vượt qua ngưỡng cơ bản để tốt nghiệp. Bên kia lại cần đủ phân hóa – để các trường đại học chọn được người phù hợp.

Đây là mâu thuẫn gốc rễ. Và mâu thuẫn này không được giải quyết bằng cách "chia đề theo tổ hợp" hay "tăng giảm số lượng câu phân hóa", mà bằng một quyết định rõ ràng từ phía hệ thống: Chúng ta cần một kỳ thi chung, hay nhiều kỳ thi phục vụ mục tiêu khác nhau?

Công bằng không phải là ai cũng giống nhau

Một học sinh ở thành phố, có thầy cô luyện thi, có trung tâm hỗ trợ, có Internet, sách vở… khác xa hoàn cảnh của một bạn học sinh ở vùng sâu, nơi giáo viên dạy Toán còn kiêm luôn Hóa.

Vì vậy, khi chúng ta tổ chức một đề thi giống nhau cho tất cả, liệu có vô tình ép những học sinh không có điều kiện rơi vào thế yếu?

Tôi không nói rằng phải chia đề theo vùng miền – nhưng có thể nghĩ đến hệ thống đánh giá đa tầng: học sinh muốn tốt nghiệp, học sinh muốn vào đại học, học sinh hướng đến học nghề… Mỗi nhóm có một hệ thống kiểm tra, đánh giá, định hướng riêng.

Đó không phải là sự phân biệt, mà là sự bao hàm – bởi vì công bằng không phải là ai cũng được đối xử giống nhau, mà là ai cũng được hỗ trợ phù hợp với hoàn cảnh của mình.

Điều quan trọng nhất: học sinh không phải là sản phẩm của điểm số

Tôi từng nghe một người mẹ ôm con sau kỳ thi, nhẹ nhàng nói:

“Kệ đi con, làm được nhiêu thì làm. Về ăn cơm.”

Câu nói ấy nghe tưởng như buông xuôi, nhưng thực ra là một trong những điều tử tế nhất người lớn có thể làm cho con mình trong thời điểm áp lực nhất.

Điểm số không định nghĩa giá trị của một người trẻ. Nhưng cách người lớn đối xử với điểm số ấy lại có thể định hình nhân cách và lòng tin của em vào bản thân.

Nếu một kỳ thi khiến hàng triệu học sinh mỏi mệt, sợ hãi, tê liệt tinh thần… thì có lẽ không phải học sinh có vấn đề – mà chính là hệ thống đang sai hướng.

Giáo dục là để sống, không phải để thi

Hơn cả điểm số hay tuyển sinh, điều giáo dục nên hướng tới là làm thế nào để người trẻ sống tử tế, độc lập và có khả năng thích nghi trong một thế giới nhiều biến động.

Đó là điều không đề thi nào đo lường được – nhưng lại là điều mỗi kỳ thi cần tôn trọng.

Và nếu bạn là một học sinh đang thấy rối loạn...

Hãy nhớ:

• Một bài thi không quyết định cuộc đời bạn.

• Không đỗ đại học không phải là thất bại.

• Không giỏi toàn diện không phải là kém cỏi.

• Và bạn có quyền lựa chọn con đường phù hợp với chính mình, chứ không phải con đường mà xã hội cho là đúng.

Chúng ta cần một kỳ thi tử tế – nhưng trước hết, cần một cách nhìn tử tế với chính những người phải đi qua kỳ thi đó: các em học sinh.